دیدگاه‌ها

دیدگاه‌ها
 
واژه جمع قرآن دو کاربرد دارد؛ یکی به معنای جمع در اذهان و سینه‌ها که همان حفظ قرآن می‌باشد، دیگری به معنای تدوین و نگاشتن قرآن است. جمع به معنای اول مورد نظر نیست. غرض در این بخش این است که تألیف قرآن به صورت کتاب مدون در چه زمانی صورت گرفته است. جمع به این معنا از موضوعات علوم قرآنی است که بسیاری تحت عنوان «تاریخ قرآن» نوشتار مستقل در پیرامون آن نگاشته‌اند و به لحاظ کثرت شواهد روایی و تاریخی و تفاوت‌های به ظاهر ناسازگار آنها برخی از ایجاد هماهنگی میان آنها محروم شده و مجبور به طرد شواهد روایی شده‌اند از این جهت مورد از موارد برخورد آرا است که انتخاب دیدگاه صحیح پژوهش ژرف را طالب است، تا با ایجاد سازگاری بین شواهد تاریخی و روایی و عدم اعتماد به روایات ضعیف و اکاذیب که منجر به اعتقاد به تحریف قرآن می‌شود. روش صحیح را انتخاب نموده و ضربه به اندیشه‌های معتبر و ناب مسلمانان وارد نکند و بهانه به دست ملحدان و برخی مستشرفان بی‌اطلاع از حقایق و یا بهانه‌جو ندهد با توجه به اهمیت موضوع ابتدا نگاهی به دو دیدگاه همراه با ادله آنها نموده آنگاه دیدگاه منتخب را به صورت مستدل طرح می‌نماییم.
الف: دیدگاه اول در این مورد این است که تدوین قرآن به بعد از رحلت رسول‌الله (ص) مربوط می‌شود، رسول‌الله (ص) در حالی ارتحال نمود که هیچ اقدامی در مورد جمع‌آوری قرآن انجام نگرفته بود بلکه تنها نزول وحی به پایان رسیده بود. قرآن در اذهان و سینه‌های مردم جمع بود و نیز برخی از قرآن در الواح و اکتاف پراکنده نگاشته شده بود. بعد از رحلت رسول‌الله (ص) در زمان خلفا مسلمانان اقدام به جمع‌آوری آن الواح پراکنده نموده و از اذهان مردم هم کمک گرفتند و قرآن راتدوین نمودند.
پیروان این دیدگاه نوعاً از اخباریون می‌باشند که متأسفانه در اثر اعتماد به روایات ضعیف همین نکته را تأیید بر دیدگاه خود قرار داد‌ه‌اند که چون تدوین قرآن به دست غیرمعصوم انجام گرفته، در آن تحریف رخ داده است و شواهدی هم برای تثبیت دیدگاه خود طرح می‌کنند که به برخی آنها اشاره می‌شود.
1 – چون نزول قرآن به صورت تدریجی در طول بیست وسه سال رسالت بوده است، به لحاظ پراکندگی نزول وحی در حال نزول وحی که تا آخر عمر رسول‌الله (ص) ادامه داشته است امکان تدوین قرآن وجود نداشته است زیرا تدوین یک کتاب در صورتی ممکن است که همه مطالب آن یکجا آماده شود تا مؤلف بتواند در پایان آنها را تنظیم و تألیف نماید.
2 – افزون بر این تاریخ و روایات و هم همین دیدگاه را تأیید می‌کند «عن زَیدِ‌ بنِ‌ ثابِت قُبِضَ رَسوُ‌لُ اللهِ (ص) وَ لَمْ‌ یکُنِ الْقُرآنُ‌ جْمعَ‌ فی شَیْ‌ءٍ» (اتقان، ج 1، ص 181)؛ «رسول الله (ص) در حالی رحلت نمود که قرآن در چیزی نگاشته نشده بود».
و نیز در ورایت دیگر نخود حضرت بر این موضوع اعتراف می‌کنند و دستور می‌دهند که بعد از او اقدام به تدوین قرآن شود: «عنْ‌رَسوُ‌لِ اللهِ (ص) یا علی، اَلْقُرْ‌آنُ خَلْفَ‌ فَراشی فی الصُّحْفِ‌ وَ‌الْحریرِ وَ الْقَراطیسِ‌ فَخُذوُهُ وَاجمعْوا وَ لا تُضَیِعْوهُ». (بحار، ج 92، ص 92)؛ «رسول‌الله (ص) در هنگام رحلت به علی (ع) فرمودند: قرآن رد پشت بستر من در صحف،‌(انواع الواح) و حریر، و کاغذها قرار دارد جمع‌آوری کنید و آن را ضایع نکنید».
برخی شواهد دیگر دلالت دارند جمع‌آوری قرآن در زمان ابوبکر بوده است: «عنْ‌ لَیثِ‌ ابنِ سعد اوَلُ منْ‌ جمعَ‌ الْقُرآنَ الابْوبکْرُ‌» (اتقان، ج1، ص 183) اولین کسی که اقدام به جمع‌آوری قرآن نمود ابوبکر بود.
این دیدگاه بی‌اساس و ناشی از جهل به معارف و حقایق تاریخی و روایی می‌باشد بی‌پایگی این دیدگاه در بررسی دیدگاه منتخب بهتر آشکار خواهد شد لیکن به صورت خلاصه جواب دو مورد را اشاره می‌نماییم.
این که نزول قرآن تدریجی بوده دلیل نمی‌شود کسی قادر به تدوین آن نشود بلکه هم زمان با نزول تدریجی تدوین آن هم ممکن است با نزول آیه‌ها و سوره‌های جدید با راهنمایی رسول‌الله (ص) در جایگاه مخصوص قرار می‌گیرد. و اما شواهد روایی مربوط به جمع‌آوری‌های گوناگون است در عهد رسول‌الله (ص) به صورت کتابی جمع‌آوری شده باشد و جلد بر آن منظور نموده باشند نبوده است  نه این که هیچگونه اقدامی نسبت به جمع‌آوری قرآن نشده باشد، خود روایت هم اشاره دارد که قرآن در «چیزی» جمع‌آوری نشده بوده، در صحف و اکتاف نگاشته بوده است.
تدوین قرآن همانند سایر کتاب‌ها نیست که تمام مطالب آن جمع‌آوری، آنگاه جمع‌بندی، تجدیدنظر، و ویرایش و تقدیم و تأخیر نیاز داشته باشد بلکه هم زمان با نزول، نویسندگان وحی آن را می‌نگاشتند و هنگامی که آیه جدید نازل می‌شد با راهنمایی رسول‌الله (ص) در جای خودش قرار می‌گرفت حتی چه بسا آیه‌های مدنی در سوره‌های مکی قرار می‌گرفت.
افزون بر این چگونه ممکن است رسول‌الله‌ (ص) که این همه به شؤون قرآن اهتمام داشتند اقدامی در مورد تدوین آن ننموده باشد؟!
ب: دیدگاه دوم کاملاً در مقابل دیدگاه اول معتقد است: قرآن به همین صورت که اکنون همگان در خدمت آن هستند در عهد رسول‌الله (ص) تنظیم شده است، هم آیه‌های آن کنار هم قرار گرفته و هم سوره‌ها مرتب و منظم شدند به گونه‌ای که سوره حمد اول و سوره ناس آخر به همین ترتیب کنونی، زیر نظر مبارک رسول‌الله (ص) و با راهنمایی حضرت شکل گرفت و شؤون قرآن چیزی نیست که دیگران بتوانند در آن دخیل باشند. سیوطی که خود از این دیدگاه دفاع می‌کند عده‌ای را هم نام می‌برد که معتقد به این دیدگاه هستند. مانند: ابوبکر بن انباری، کرمانی، طیبی، بیهقی، ابوجعفر نحاس، ابن حصار و ابن حجر. (اتقان، ج 1، نوع 18) در بین معاصرین نیز افرادی هوادار این دیدگاه می‌باشند. (از جمله آیت‌الله خویی در البیان ص 270 و آیت‌الله حسن‌زاده در فصل الخطاب ص 46 و دکتر صبحی الصالح در مباحث فی علوم القرآن ص 73 و …)
در هر صورت مهم ادله اینهاست که بررسی می‌نماییم.
1 – یکی از ادله این گروه اهمیت قرآن است؛ چون قرآن آخرین وحی الهی است و معجزه خالده خدای سبحان است باید از هرگونه خطر تحریف مصون بماند تا حجت خدا بر مردم تمام شده باشد/ قرآن باید در عهد رسول‌الله (ص) با اشراف خود حضرت جمع‌آوری شده باشد، تا از هر خطر حفظ شود، زیرا این مهم بدون تدوین در زمان حضرت امکان شکل‌گیری ندارد، چون غیر از حضرت کسی به طور کامل به خصوصیات قرآن آگاه نیست. افزون بر این دیگران دچار خطا و نسیان می‌باشند نمی‌توانند کامل و صحیح قرآن را تدوین کنند. روایاتی هم همین نکته را تأیید می‌کند که قرآن را غیرمعصوم قادر نیست جمع‌آوری کند: «عن اَبی جعفَر (ع) لا یستَطیعُ‌ اَحدٌ‌ یدّ‌عی اَنَّهُ‌ جمعَ‌ القُرآنَ کُلَّه ظاهرَ‌هً‌ و باطنَهً‌ إلاّ الْأوْ‌صیاءُ» (تفسیر البرهان، ج 1، ص 15)؛ «از امام باقر (ع) نقل می‌کند کسی جز جانشینان پیامبر نمی‌توانند ادعا کنند که قرآن کامل، ظاهر و باطن آن را جمع‌آوری نموده است.
«سمعتُ أبا جعفَر (ع) ما منْ‌ اَحدٍ‌ منَ‌ النّاسِ اِدَّعی اَنَّهُ‌ جمعَ‌ الْقُرآنَ کُلَّهُ‌ ما اَنْزَلَ اللهِ اِلا کَذِ‌بَ وَ ما جمعه و حفظَهُ‌ کَما اَنْزَلَ الله اِلا علیُ‌ بنِ اَبی طالبٍ وَ الأئمهُ‌ منْ‌ بعدِ‌هِ» (همان)؛ «از امام باقر (ع) نقل می‌کند کسی جز جانشینان پیامبر نمی‌تواند ادعا کند که قرآن را کامل، ظاهر و باطن آن را جمع‌آوری نموده است».
«سمعتُ أبا جعفَر (ع) ما منْ‌ اَحدٍ‌ منَ‌ النّاسِ اِدَّعی اَنَّهُ‌ جمعَ‌ الْقُرآنَ کُلَّهُ‌ ما اَنْزَلَ اللهِ اِلا کَذِ‌بَ وَ ما جمعه و حفظَهُ‌ کَما اَنْزَلَ الله اِلا علیُ‌ بنِ اَبی طالبٍ وَ الأئمهُ‌ منْ‌ بعدِ‌هِ» (همان)؛ از امام باقر (ع) شنیدم که هیچ کس نمی‌تواند ادعا کند که قرآن را همانگونه که نازل شده جمع‌آوری نموده است مگر به دروغ. تنها علی‌ بن ابی طالب (ع) و جانشینان او قادر به این کار هستند».
و نیز روایت: «اَنَّ النَبی أمرَ‌ علیاً بِتألیفِ‌ القُرآن» (بحار، ج 89، ص 52)؛ «رسول‌الله (ص) به علی (ع) دستور دادند که قرآن را جمع‌آوری کند».
«عن علی (ع): ما نَزَلَتْ‌ آیه علی رَسوُ‌ل‌ِ اللهِ (ص) الاّ أقرَ‌أنیها وَ أملأها علی فاکْتُبها بِخَطّی»؛ «هیچ آیه‌ای نازل نمی‌شود جز این که رسول‌الله (ص) آن را بر من قرائت می‌کرد و املا می‌نمود و من با خط خود می‌نگاشتم». (تفسیر برهان، ج 1، ص 16، تمهید، ج 1، ص 293)
بنابراین، قرآن کریم تنها با إشراف رسول‌الله (ص) تدوین می‌شود.
2 – دیگر این که قرآن در آیه‌های فراخوانی و تحدی، به آوردن سوره تحدی نموده است، اگر باور ندارید قرآن از جانب خداست؛ ده سوره یا یک سوره مثل آن بیاورید: )فَأتوُ‌ا بِعشْرِ سْوَ‌ر مثله مْفْتَریاتٍ‌( (هود، 13)، )فَأتوُ‌ا بِسوُ‌رَهٍ منْ‌ مثْلهِ‌( (بقره، 23)؛ کاربرد واژه سوره دلیل بر تدوین قرآن در زمان نزول وحی است، زیرا اگر آیه‌ها قرآن کنار هم نبوده و سوره‌ها شکل نگرفته، باشند چگونه می‌گوید ده سوره و یا یک سوره مثل سوره‌های قرآن بیآورید. و منظور از تدوین قرآن همین است که سوره‌ها شکل بگیرند.
3 – روایات و شواهد تاریخی دلالت دارند که در عهد رسول‌الله (ص) عده‌ای مشغول جمع‌آوری و تدوین قرآن بودند مانند: «عن الشَّعبی جمعَ‌ القُرآنَ علی عهدِ‌ النَبی ستَّهٌ‌ منَ‌ الْأنْصارِ اُبیّ‌َ بنِ کَعبِ‌، زَیدُ‌ بنِ‌ ثابت، معاذِ بنِ جبل، اَبوُ‌ دَرْداء، سعیدُ‌ بنِ عبید وَ اَبوُ‌ زَید». (منتخب کنز العمال، ج 2، ص48)
روایت هم از رسول‌الله (ص) نقل شده است که: «خُذُوا القُرآنَ منْ‌ اَرْبعهِ‌ منْ‌ عبدُ‌اللهِ بنِ مسعود وَ سالم وَ معاذ وَ اَبی بنِ کَعبِ» (صحیح بخاری ج 6، ص 102. البیان ص 296)؛ «قرآن را از چهار نفر عبدالله بن مسعود و سالم و معاذ و ابی بگیرید».
اینها عمده دلیلهای دیدگاه سوم است.
تلاش بر این نیست که این ادله ردّ شود، زیرا اگر دیدگاه دوم تثبیت شود دیدگاه سوم که دیدگاه منتخب است به طور حتم تأیید خواهد شد. در عین حال دلیل‌های یاد شده این جهت را اثبات نمیکند که ترتیب سوره‌ها به همین گونه که اکنون است در عهد رسول‌الله (ص) شکل‌ گرفته باشد. نقد بیشتری در این رابطه در استدلال به دیدگاه سوم خواهد آمد.
مؤلف البیان بررسی مبسوطی نسبت به روایات جمع‌آوری قرآن انجام داده است و می‌فرماید این روایات از جهاتی مبتلا به تعارض هستند، روایت زید بن ثابت و ابن اشته و سالم بن عبدالله صریح است که قرآن در زمان ابوبکر جمع‌آوری شده است. در حالی که روایت أنس می‌گوید جمع‌آوری در زمان عثمان بوده است. هر دو طایفه با روایاتی که دلالت دارند در زمان رسول‌الله (ص) قرآن جمع‌آوری شده تعارض دارند. و افزون بر این با ظاهر آیه‌های فراخوانی و تحدی قرآن تعارض و منافات دارند، لذا از این جهت هم بی‌اعتبار می‌شوند، در نهایت برخی از این روایات با حکم عقل و اجماع مسلمانان مخالفت دارد، که معتقد هستند قرآن تنها با تواتر ثابت می‌شود با خبر واحد یا شهادت دو شاهد عادل که مفاد برخی از این روایات است ثابت نمی‌شود. (البیان، ص 256) مرحوم بلاغی نیز روایات را متعارض و مضطرب می‌بیند، به همین منوال که گفته شد. (آلاء‌الرحمن، ج 1، ص 19)